مقدمه

تصمیم و عزم دولت برای ساخت مترو در پایتخت در اواسط دهه 60 با تکیه بر توان داخلی و بهره گیری از تجربه و ظرفیت های جهانی به نوعی به نماد برجسته و شاخص از آغاز  دوره جدید نوسازی و بازسازی ملی در دوران جدید و معاصر تبدیل شد که در پی آن ده ها و صد ها طرح جسورانه در مسیر رشد و توسعه و در یک کلام پروژه نوسازی کلید خورد و نگاه جدید به پیشرفت و لزوم رونق اقتصادی را آشکار ساخت. به این ترتیب پروژه ساخت مترو در تهران فراتر از یک طرح عمرانی برای بهبود حمل و نقل عمومی قرار گرفت و نوید بخش آغاز دوره ای جدید از مدیریت توسعه و نوسازی در کشور و مبدا تحولاتی چشمگیر و همه جانبه در کشور شد.

نگاهی به تاریخچه متروی تهران

نخستین برنامه¬ریزی¬ها برای بنیان گذاری متروی تهران به سال 1350 باز می¬گردد. در سال 1353 مطالعات تهیه طرح جامع حمل¬و¬نقل و ترافیک تهران به مهندسان مشاور "سوفرتو" فرانسوی واگذار شد. مطالعات سوفرتو منتج به پیشنهاد یک شبکه مترو با 7 خط تا سال1370 گردید. سازمان حمل و نقل عمومی پاریس(RATP) از سال 1356 عملیات اجرائی ساخت خط1 مترو را در اراضی عباس¬آباد آغاز نمود. عملیات اجرائی ساخت خط 1 مترو تا سال 1359 ادامه داشت و 2300 متر تونل حفاری گردید.

اجرای طرح متروی تهران از سال 1359 تا 1365 به علت جنگ تحمیلی ایران و عراق متوقف بود. در اواخر سال 1360 هیئت وزیران توقف کامل طرح توسط مشاوران خارجی را اعلام کرد.

در سال 1363 کارشناسان دبیرخانه شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران گزارشی در مورد لزوم ساخت مترو به هیئت دولت ارائه نمودند. در پی آن ضرورت ساخت مترو در نماز جمعه تهران توسط آیت¬الله¬اکبر هاشمی رفسنجانی، ریاست وقت مجلس شورای اسلامی، مطرح شد. سپس هیئت وزیران اجرای طرح متروی تهران را در فروردین 1364 تصویب نمود و فعالیت¬های ساخت متروی تهران دوباره آغاز گردید.

چهره های ماندگار متروی تهران

جهان باید قدردان حرفه مهندسی باشد. انواع تخصص¬های مهندسی وجود دارد ولی مهندسان همگی در یک هدف مشترک هستند. کار می¬کنند، طراحی و سازندگی می¬کنند تا انسان زندگی بهتری داشته باشد.

مهندس ویلیام لوئیز، رئیس فدراسیون بین المللی مهندسان مشاور می¬گوید:" مهندسان بیشترین سهم را در دستیابی به کیفیت زندگی کنونی، که از آن بهره¬مند هستیم، داشته¬اند."

معرفی مدیران و متخصصین دانشمند و پرتلاش در خدمت به هم¬وطنان امری مقدس وبسترسازی گسترش فضای فرهنگی در کشور است. چهره¬های ماندگار صنعت ساخت و ساز متروی تهران همچون گنجینه¬ای گرانبها و کمیاب هستند که شهروندان از وجود ارزشمندشان بهره¬مند می¬شود. در راستای توسعه پایدار زیر ساخت های حمل و نقل ریلی شهری، تا به حال از نیروهای ارزشمند انسانی که چهره های ماندگار هستند بهره گیری شده است.

اصغر ابراهیمی اصل، محسن هاشمی، هابیل درویشی و علی امام را بسیاری از شهروندان می شناسند ولی شاید با خدمات تخصصی تاثیرگذار و گسترده آن ها در ساخت و توسعه متروی تهران و کشور کمتر آشنائی دارند.

مرحوم محمد نبی حبیبی، شهردار سابق تهران را بسیاری از هموطنان می شناسند ولی شاید از تلاش های ایشان برای آغاز ساخت متروی  تهران بی خبر باشند. از اندیشه ها و تلاش های رئیس و کارشناسان دبیرخانه شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران در تهیه گزارش های مختلف برای اعضای هیئت دولت و شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران برای توجیه فنی، اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی احداث متروی تهران کمتر کسی خبر دارد. مسئولان مختلف دیگری که نامشان در اینجا نیامده نیز در راه اندازی و توسعه متروی تهران نقش موثر داشته اند.

مهم¬ترین عوامل ماندگاری چهره انسان¬ها، اندیشمندی، علم و دانش، اخلاص و ایمان و خدمت به مردم است. 

دراین مقاله خلاصه¬ای از خدمات چهره¬های ماندگار ساخت و توسعه متروی تهران ارائه می¬شود.

جا دارد همگان با فعالیت¬های این چهره¬ها آشنا شده و قدردان تلاش¬ها و زحمات این چهره¬های ماندگار متروی تهران باشند.

خلاصه ای از فعالیت های سه مدیر برجسته شرکت متروی تهران در نمودار زیر آمده است.

 

زنده یاد محمد نبی حبیبی، شهردار سابق تهران: 1362 تا 1366

 

" ساخت مترو در زمان شهردار شدنم صورت گرفت که موافقان و مخالفان بسیاری داشت."

محمد نبی حبیبی:

" از دبیر وقت هیئت دولت خواستم این جزوه های مترو که داشتیم را در کشوی آقایان وزراء بگذارند."

" مخالفین و موافقین سرسختی داشت که آقای هاشمی خودشان کاملا با مترو موافق بودند و ما هم این را می¬دانستیم.

"در واقع فکر کردیم با اهرم شهرداری تهران نمی توانیم مترو را راه اندازیم ولی  با اهرم آقای هاشمی می¬توانیم."

" بحث درباره مترو در هیئت دولت شد. آقای هاشمی گفتند من شنیده¬ام عده¬ای موافق هستند. من آمده¬ام حرف¬ها را بشنوم. جالب این است که هر حرف کارشناسانه ای که مخالفین بیان کردند، آقای هاشمی همه را حفظ بودند و در جلسه جواب دادند."

" در نهایت به آقای نخست وزیرگفته بودند درباره مترو دولت نظر بدهد، رای گرفتند، 19 نفر از اعضای هیئت دولت، وزرا در آن جلسه بودند، 14 نفر رای مثبت دادند و 5 نفر هم رای منفی دادند. 

اصغر ابراهیمی اصل، مدیر عامل متروی تهران، 1365 تا 1376

 

"سال 1365 همه مخالف ساخت مترو بودند. حتی ساختمان شرکت مترو را به وزارت کشور تحویل داده و تبدیل به استانداری شده بود."

اصغر ابراهیمی اصل آغازگر احیا و شروع به کار دو باره متروی تهران بودند و فعالیت های گسترده ای برای رفع مشکلات شرکت متروی تهران و ساخت مترو با تکیه بر توان داخلی و توسط مهندسان ایرانی انجام دادند.

محسن هاشمی، مدیر عامل متروی تهران: 1376 تا1390 (160ماه)

 

" متروی تهران تاریخ پر فراز و نشیبی را از سر گذرانده است."

" مترو یکی از نمادهای توسعه پایدار کشور است و حالا همه کلانشهرها صاحب مترو هستند که این مسئله موجب کاهش مصرف سوخت، عدالت اجتماعی، کاهش آلودگی هوا و غیره شده است."

" وزارت نفت باید از محل صرفه¬جوئی در سوخت به شهرداری پول بدهد اما حتی یک ریال هم نداده  است."

" البته وزارت نفت عنوان کرده که با راستی آزمائی پول می¬دهد اما تا حالا نداده و این در حالی است که باید سالانه 90 میلیون دلار بابت صرفه¬جوئی در مصرف سوخت به شهرداری بدهد که نداده است."

آیت¬الله هاشمی در خطبه¬های نماز جمعه 5 بهمن 1363: " جامعه در اختیار نظام است و نظام باید کل مسائل را یکی ببیند که چه خساراتی از نبودن مترو وارد می¬شود و چه موهبت¬هایی می توان از طریق مترو آورد."

" شما محاسبه فضای آلوده را بکنید. دکترها اعلام خطر می¬کنند که آلودگی هوا در تهران، در برخی نقاط و ساعات 4 برابر حد مجاز است. یعنی قسمت اعظم 7 میلیون نفر مردم تهران، وقتی تنفس می-کنند، سم تنفس می¬کنند."

هابیل درویشی، مدیر عامل متروی تهران: 1390 تا 1396 (80 ماه)

 

" چه کاری واجب تر از مترو و توسعه حمل و نقل عمومی در جهت رفاه شهروندان وجود دارد؟"

" این قابلیت را  داریم که خدمات مهندسی مترو را به دنیا، به ویژه به کشورهای همسایه صادر کنیم زیرا می توانیم مترو را یک سوم قیمت جهانی بسازیم."

" تا زمانی که به این باور نرسیم که مترو راه حل اساسی برای مشکلات زیست محیطی کلانشهر تهران است، مجبوریم برای جبران مضرات ناشی از آلودگی هوا، بخش اعظمی از بودجه را به بهداشت و درمان اختصاص دهیم."

علی امام؛ مدیر عامل مترو: 1396 تا کنون(اسفند 1399)(40 ماه) 

" گسترش سیستم حمل و نقل عمومی متروی کلانشهرهای کشور مهمترین راه توسعه پایدار و مبارزه با آلودگی خطرناک هوای این شهرها است. هم اکنون 9 کلانشهر کشور شامل تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، تبریز، اهواز، کرج، قم و کرمانشاه احداث خطوط مترو را در دست اجرا دارند. اتحادیه قطارهای شهری در عمل به تعهدات به شهروندان دست یاری به سوی مشاوران و پیمانکاران عزیز دراز خواهد کرد و در سایه بهره گیری از تجارب این عزیزان، دقت و ایمنی در اجرای خطوط را خط مشی خود قرار خواهد داد."

" امیدواریم با توجه به تکمیل خطوط 6 و 7 و ساخت 6 خط دیگر پیش بینی شده تا سال 1420 با توجه به رشد جمعیت، تعداد سفرهای مترو روزانه به حدود 10 میلیون سفر برسد."

" برای توسعه لازم شبکه مترو، علاوه بر بودجه شهرداری تهران، نیاز به حمایت بیشتر دولت و مجلس از حمل و نقل عمومی ریلی شهری و تخصیص و تحقق بودجه بیشتر به آن است. در بسیاری از شهرهای جهان، دولت مرکزی سرمایه¬گذاری در احداث شبکه مترو را بر عهده دارد."

" هدف از توسعه خطوط مترو در افق 1420، پوشش کل مناطق 22 گانه پایتخت و همچنین ایجاد شبکه و به هم پیوستگی خطوط ساخته شده و خطوط در دست احداث با ایجاد ایستگاه های تبادلی است."

نگاهی به کارهای انجام شده

از آبان ماه 1396 که در پی تغییرات کلان مدیریت شهری، مهندس علی امام به عنوان مدیر عامل جدید شرکت راه¬آهن شهری تهران و حومه(متروی تهران) منصوب شد، تا اسفند 1399 حدود 40 ماه می-گذرد. در این 40 ماه شبکه راه¬آهن ریلی زیر¬زمینی تکمیل و نواقص آن رفع شده است. از سوی دیگر با توجه به بازنگری صورت گرفته در طرح جامع حمل و نقل ریلی شهر تهران که در بهمن ماه سال 1398 به سرانجام رسید، اکنون شبکه متروی پایتخت برای حداقل 20 سال آیند خود، هدف و برنامه مشخص در اختیار دارد. از این رو، در صورت تامین منابع مالی و در اولویت قرار گرفتن ساخت مترو به عنوان یک پروژه ملی، امکان اجرائی شدن طرح جامع وجود دارد.

با نگاهی به کار های انجام شده در این 40 ماه، مشاهده می گردد پروژه¬های اجرا شده شامل احداث 32 کیلومتر مسیر و 17 ایستگاه جدید و توسعه و تکامل خطوط موجود مترو می¬باشد. همچنین پروژه تامین ایمنی خط 7 با بیش از یک هزار میلیارد تومان هزینه در سال¬های 1397 و 1398 اجرا گردید.

 

ایجاد 4 خط جدید مترو شامل 8، 9، 10 و 11 و 2 خط اکسپرس در دست مطالعه و طراحی است. خط 8 از مسعودیه تا سرسبز به طول تقریبی 37 کیلومتر است. خط 9 از دولت¬آباد تا چیتگر به طول تقریبی 46 کیلومتر در نظر گرفته شده است. خط 10 از تهران¬پارس تا ورد¬آورد طراحی شده و دارای طول تقریبی 43 کیلومتر می باشد. کلنگ احداث خط 10 در اواسط شهریور 99 به زمین زده شد. خط 11 از چیتگر تا سه راه تقی¬آباد پیش¬بینی شده و به طول تقریبی 28 کیلومتر خواهد بود.

مشکلات کنونی توسعه مترو

علی امام، مدیر عامل شرکت متروی تهران درباره مشکلات دوره کنونی مدیریت شهری برای توسعه مترو گفت: "این مشکلات به دو صورت فنی و مالی است که مشکلات فنی شامل افزایش هزینه¬های اجرایی به بیش از سه برابر اواخر 96، مشکل ورود تجهیزات خریداری شده به کشور به دلیل وجود تحریم¬ها و ضرورت تکمیل نواقص خطوط بهره¬برداری شده مانند ساخت پایانه¬ها، ورودی¬های جدید، پست برق، سیستم تهویه و موارد دیگر است که هزینه¬های هنگفتی را در بردارد."

وی بیان داشت: "مشکلات مالی شامل عدم تحقق بودجه شهرداری در بخش توسعه حمل¬و¬نقل عمومی، بدهی انباشته شده به سیستم بانکی و عدم امکان بهره¬مندی از ظرفیت¬های اعتباری، تامین نشدن فاینانس-های موجود، بدهی سنواتی به پیمانکاران و مشاوران و تحقق نیافتن قرار داد تامین 630 واگن توسط وزارت کشور است."

رئیس و کارشناسان دبیرخانه شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران، 1363

 

بر اساس گزارش های دبیرخانه شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران در سال 1363 درباه لزوم احداث شبکه متروی تهران، موضوع فعال سازی احداث شبکه متروی تهران در دستور جلسه شورا قرار گرفت.

جلسه شورا به دبیری شهردار تهران، آقای محمد نبی حبیبی و ریاست نخست وزیر تشکیل شد. آقای مهندس مدد، معاون شهرسازی و معماری شهرداری تهران موضوع لزوم ساخت شبکه حمل و نقل عمومی ریلی در تهران را با استناد به گزارش فنی دبیرخانه شورا مطرح کردند. اغلب اعضای شورا به غیر از یکی از وزرا با کلیات احداث مترو موافق بودند. 

طرح لزوم ساخت مترو در جلسه شورای عالی نظارت بر گسترش شهر تهران آغازی بر فعالیت های مسئولان برای تصویب متروی تهران و راه اندازی عملیات ساخت متروی تهران بود.

 

مهندس علی امام، مدیر عامل متروی تهران:

" خانواده مترو در کلانشهرهای کشور تنها به کارکنان شرکت مترو محدود نمی شود بلکه پیمانکاران و مشاوران نیز که در این عرصه زحمت کشیده اند و در بخش اجرا در این کار عظیم ایفای نقش کردند نیز سهم چشم گیری در تحقق اهداف توسعه حمل و نقل ریلی دارند. دستاورد مجموعه تلاش ها این شده که میلیون ها شهروند هر روز دارند از مترو بهره برداری می نمایند و افتخار این کار ارزشمند برای همه ما است. "

"باید قدردان زحمت همه دست اندرکاران ، مشاوران و پیمانکاران در این سه دهه باشیم. امروز در سایه تلاش و مجاهدت مهندسان بلند همت ایرانی تجارب گرانبهایی در مجموعه مترو اندوخته شده که باید با حمایت اتحادیه قطارهای شهری در کلانشهرها به کار گرفته شود."

"نمونه عینی این امر را می توان در ساخت مترو در سایر کلانشهرها جستجو کرد به طوری که هیچکدام نیستند که از تجربه تهران در این زمینه بهره مند نشده اند و این مایه افتخار است. در این راه جا دارد از مشاوران و مهندسانی که زحمت کشیده اند و این تجربیات گرانبها را به ارمغان آوردند تقدیر نمائیم. امروز دانش فنی ساخت مترو بومی سازی شده و این به دست با کفایت مهندسان ایرانی صورت گرفته است. لذا باید این تجربیات گرانبها که ارزان هم به دست نیامده، درست به کار گرفته شود. در این راه مشاوران و پیمانکاران باید کمک حال مترو در کلانشهر های ایران باشند. اتحادیه قطار های کلانشهرهای کشور می تواند با استفاده از مشاوران و پیمانکاران متخصص متروسازی در افزایش کارآیی، کیفیت و استاندارد سازی سیستم های متروی شهرهای کشور گام های بلندی بردارد و توسعه پایدار  کلانشهرهای کشور را به پیش ببرد."

پایان سخن

ساخت و بهره برداری از مترو نمادی است از اراده جسورانه و همت بلند چهره های تلاشگر برای ورود به عصر جدید نوسازی در کشور.

قدر شناسی، قدر دانی و بزرگداشت چهره های تلاشگر این مرز و بوم پر گهر وظیفه همگان است. نیروی انسانی دانشمند، مدیر و سازنده مهم ترین و ارزنده ترین سر چشمه زندگی بهتر و نوید بخش برای مردم است. کار و تلاش این چهره های شاخص، هر دم ذوق و شوق و امید به توسعه پایدار را در دل مردمان این سر زمین غنی و کهن دو چندان می کند.

منابع: گزارش های شرکت متروی تهران و رسانه های جمعی.